Η ανισότητα επανέρχεται στην επικαιρότητα

The European: Ας μιλήσουμε για την «επιδημία της ομοιομορφίας». Θεωρείτε πως ζούμε σε μια περίοδο όπου η εξασθένιση της βιολογικής και πολιτισμικής ποικιλίας έχει καταστεί ανυπόφορη;

Χαρντ: Η θέση αυτή υπαινίσσεται πως η παγκοσμιοποίηση είναι κατά βάση μια διαδικασία πολιτισμικής και κοινωνικής ομογενοποίησης. Δεν νομίζω πως ισχύει κάτι τέτοιο. Θεωρώ αντ’ αυτού πως η παγκοσμιοποίηση χαρακτηρίζεται τόσο από διαδικασίες που προάγουν την ετερογένεια όσο και την ομοιογένεια.

The European: Ο λόγος που επικροτώ το συγκεκριμένο επιχείρημα είναι η προσπάθεια άντλησης γνώσης από τη βιολογία, δηλαδή από τη θεωρία της προσαρμοστικότητας: για παράδειγμα η ιδέα πως η απουσία της διαφορετικότητας μπορεί να οδηγήσει σε γεγονότα οριακών σημείων αντοχής όπου ένα ολόκληρο σύστημα καθίσταται ασταθές και η εφαρμογή της στην κοινωνική σφαίρα. Θεωρείτε πως υπάρχει κάτι το οποίο μπορούμε να κερδίσουμε από αυτές τις διεπιστημονικές προσεγγίσεις στα πολιτικά ζητήματα;

Χαρντ: Με ενδιαφέρει αρκετά η σημασία της ετερογένειας και της πολλαπλότητας στις κοινωνικές σχέσεις. Τα πολιτικά προγράμματα τα οποία με ελκύουν περισσότερο είναι αυτά στα οποία πολιτικές υποκειμενικότητες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, είναι ικανές να αγωνιστούν και να εργαστούν από κοινού. Αυτά είναι προγράμματα τα οποία δεν θεμελιώνονται σε σταθερές και ομοιογενείς ταυτότητες. Ωστόσο, είμαι εξαιρετικά επιφυλακτικός για την αναλογία μεταξύ της βιόσφαιρας και της κοινωνικής ή της πολιτικής σφαίρας. Δεν λειτουργούν με την ίδια λογική. Για την ακρίβεια, έχουν εντελώς διαφορετικές σχέσεις. Επιπλέον, η υπόθεση πως η βιόσφαιρα και η κοινωνική σφαίρα λειτουργούν με την ίδια λογική ενδέχεται να οδηγήσει σε αρκετά συντηρητικά συμπεράσματα. Ο Πιερ Πάολο Παζολίνι για παράδειγμα, θέτει αυτού του είδους την αναλογία σε ένα δοκίμιο γραμμένο στα μέσα της δεκαετίας του 1970 αναφορικά με «την εξαφάνιση των πυγολαμπίδων». Πράγματι, ο Παζολίνι χρησιμοποιούσε συχνά αναλογίες με τον φυσικό κόσμο προκείμενου να επιχειρηματολογήσει για την επιβίωση προγενέστερων, συχνά προκαπιταλιστικών κοινωνικών μορφών. Ο Παζολίνι συνιστά ένα παράδειγμα αυτού του είδους του αριστερού συντηρητισμού που ενδέχεται να προκύψει από αυτού του είδους την αναλογία.

The European: Στην σημερινή Ευρώπη, όλο και λιγότεροι λαοί είναι πρόθυμοι να εκχωρήσουν εξουσία στις Βρυξέλλες• πολλές χώρες αντιμετωπίζουν μια αναβίωση του εθνικισμού. Μπορούμε να προσδιοριστούμε ως μέλη μιας συγκεκριμένης κοινότητας ή ως πολίτες μιας χώρας. Αλλά η ηπειρωτική κλίμακα μπορεί απλά να είναι αρκετά αποσπασμένη από τις εμπειρίες της καθημερινής μας ζωής για να ταυτιστούμε με αυτήν.

Χαρντ: Δεν νομίζω πως αυτό συνιστά κατά βάση ένα ζήτημα πολιτισμικής ή κοινωνικής διαφοράς. Όταν επισημαίνετε την εκχώρηση της εξουσίας, εισάγεται το ζήτημα της αντιπροσώπευσης. Πολλοί ασχολούνται με την αδυναμία ύπαρξης μιας κεντρικής κυβέρνησης που θα είναι σε θέση να τους εκπροσωπήσει. Και σε ευρωπαϊκό επίπεδο ανακύπτει μια όξυνση της κρίσης αντιπροσώπευσης των δημοκρατικών δομών. Εκκινεί από την εθνική κλίμακα: Ζούμε σε κατ’ επίφαση δημοκρατικά καθεστώτα στο εθνικό επίπεδο. Όταν αυτό τίθεται και σε ηπειρωτικό επίπεδο, η κατ’ επίφαση δημοκρατία εξασθενεί ακόμη περισσότερο. Ένα από τα βασικά αιτήματα του ισπανικού κινήματος «15-Μ», των καταλήψεων στη Μαδρίτη και τη Βαρκελώνη που ξεκίνησε τον τελευταίο Μάιο ήταν το: «Δεν μας αντιπροσωπεύετε!» Απέρριψαν την αντιπροσώπευση και διεκδίκησαν αντ’ αυτής μια πραγματική, συμμετοχική δημοκρατία.

The European: Όταν κάνετε λόγο για «κατ’ επίφαση δημοκρατία», τι εννοείτε; Οι δημοκρατικές μας δομές πόρρω απέχουν από το να είναι τέλειες, αλλά είναι πολύ καλύτερες από τις πολιτικές δομές σε πολλές άλλες χώρες οι οποίες αυτοαποκαλούνται «δημοκρατικές».

Χαρντ: Μια από τις συμβολές των κινημάτων διαμαρτυρίας του 2011 ήταν ο πειραματισμός τους με νέες μορφές συμμετοχής και δημοκρατίας. Η διεκδίκηση για δημοκρατία στην Τυνησία και την Αίγυπτο ήταν ουσιώδης και αναμφίβολα είχε σημαντική επιρροή και αλλού. Όταν κάποιοι άκουσαν το ισπανικό σλόγκαν «Πραγματική δημοκρατία τώρα», τους ακουγόταν αφελές. Ένα κομμάτι της Αριστεράς είχε σταματήσει να χρησιμοποιεί τον όρο δημοκρατία ή τον κατανοούσε αποκλειστικά ως μια διαφθαρμένη έννοια, ως την κυριαρχία των επιχειρήσεων στην κοινωνία. Εν τέλει ως μια διαδικασία κατά την οποία οι πρακτικές βρίσκονται σε πλήρη αντίφαση με την ίδια την έννοια της δημοκρατίας. Κατά την διάρκεια του τελευταίου χρόνου, η έννοια έχει αρχίζει να μετασχηματίζεται. Έτσι υπήρξαν αφελείς κατά μια πολύ θετική έννοια: Πλέον, είμαστε πρόθυμοι να σκεφτούμε εκ νέου την ιδέα της δημοκρατίας.

The European: Όταν λέτε «πραγματική δημοκρατία», εννοείτε διαδικαστικές μεταρρυθμίσεις στην κοινοβουλευτική αντιπροσώπευση; Είναι αναγκαίο να αναδημιουργήσουμε πολιτικούς μηχανισμούς ή να επανοηματοδοτήσουμε το τι εννοούμε ως πολιτική ζωή;

Χαρντ: Νομίζω το δεύτερο. Αυτό το οποίο έχουμε παρατηρήσει είναι μια διευρυμένη αποδοκιμασία της θεσμικής τάξης και των αντιπροσωπευτικών της δομών. Οι επονομαζόμενοι δημοκρατικοί θεσμοί των κυρίαρχων χωρών βασίζονται σε ένα αντιπροσωπευτικό σύστημα το οποίο περιορίζει τις δημοκρατικές δυνατότητες. Αυτό είναι κάτι το οποίο οι συγγραφείς του αμερικάνικου συντάγματος του 18ο αιώνα κατανόησαν αμέσως: η αντιπροσώπευση είναι ένας μηχανισμός ο οποίος συνδέει τους κυριάρχους με τον πληθυσμό και την ίδια στιγμή τους διαχωρίζει από αυτόν.

Ως εκ τούτου είναι ανεπαρκές το να ανασυγκροτήσουμε τους θεσμούς. Είναι αναγκαίο να επερωτήσουμε το ίδιο το σύστημα της αντιπροσώπευσης. Αντίθετα, τα κινήματα διαμαρτυρίας δεν βασίστηκαν σε αντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Αποκαλούν την προσέγγισή τους ως μια οριζόντια μορφή πολιτικής συζήτησης, εγώ θα την αποκαλούσα προσέγγιση της μεγάλης μάζας του πληθυσμού. Αυτή εστιάζει στην ίση συμμετοχή.

The European: Το προφανές ερώτημα έγκειται στο κατά πόσο αυτά τα μοντέλα μπορούν να καταστούν μόνιμα στην κλίμακα της κοινότητας, και στο κατά πόσο μπορούν να επεκταθούν σε εθνική κλίμακα.

Χαρντ: Εγώ κατά βάση ενδιαφέρομαι για την πειραματική τους φύση. Δεν νομίζω πως κάποιος μπορεί άμεσα να μεταβεί σε μεγαλύτερη κλίμακα. Αλλά η πολιτική καινοτομία δεν μπορεί να συμβεί χωρίς αυτές τις πειραματικές προσπάθειες. Τα κινήματα διαμαρτυρίας του 2011 μας επέτρεψαν να δούμε ξεκάθαρα το ζήτημα της ανισότητας εκ βαθέων. Το πολιτικό τοπίο έχει αλλάξει.

The European: Στην Ελλάδα και την Ιταλία ισχύει το αντίθετο. Δύο τεχνοκράτες βρίσκονται επικεφαλής και στις δύο κυβερνήσεις. Το επιχείρημα είναι πως η σταθερότητα και η πρόβλεψη είναι απαραίτητες σε μια περίοδο κρίσης ενώ η ριζοσπαστική πολιτική δεν είναι.

Χαρντ: Εξαρτάται τι εννοείς με την έννοια ριζοσπαστισμός. Στο σημείο αυτό υπάρχει μόνο ένας τρόπος για να απαντήσεις στο ερώτημα: Είμαι αρκετά δύσπιστος ως προς τον απλοϊκό διαχωρισμό μεταξύ της ριζοσπαστικής πολιτικής και της καθημερινής αναγνώρισης της αγανάκτησης. Αρκετά συχνά, τα κινήματα εκκινούν με αρκετά μετριοπαθείς και κοινά αποδεκτές ιδέες. Και καθώς εξελίσσονται, συνειδητοποιούν πόσο ριζοσπαστικές θα πρέπει να είναι οι αλλαγές για την υλοποίηση αυτών των ιδεών. Υπό αυτήν την έννοια δεν υπάρχει στην πραγματικότητα ένας σαφής διαχωρισμός μεταξύ του μετριοπαθούς και του ριζοσπαστικού. Επιδιώκοντας αυτό το οποίο μας φαίνεται απολύτως μετριοπαθές και αναγκαίο, είναι πολύ πιθανό να οδηγηθούμε σε μια ριζοσπαστική τοποθέτηση.

The European: Το γνωστικό σας υπόβαθρο περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τη μηχανολογία και τις λογοτεχνικές σπουδές. Τι σας έφερε κοντά στην πολιτική;

Χαρντ: Θα σας δώσω μια βαρετή απάντηση. Όταν ήμουν στο κολέγιο κατά την διάρκεια της δεύτερης ενεργειακής κρίσης, το να γίνω μηχανικός μου φαινόταν σαν πολιτική επιλογή. Ήθελα να ασχοληθώ με την ηλιακή ενέργεια, ήθελα να φέρω τεχνολογικές καινοτομίες στον τρίτο κόσμο και να μειωθεί η πετρελαϊκή μας εξάρτηση. Οι εναλλακτικές ενέργειες μου φαίνονταν ο καταλληλότερος τρόπος για να εμπλακώ στην πολιτική. Δεν μου πήρε πολύ έως ότου καταλάβω πως όλες αυτές οι αλλαγές –οι οποίες μου φαίνονταν αρκετά ορθολογικές και αναγκαίες την συγκεκριμένη περίοδο– δεν θα μπορούσαν να υλοποιηθούν. Υπήρξα αρκετά αφελής ώστε να νομίζω πως το είδος της ορθολογικότητας που έχει να κάνει με τις επιστήμες των μηχανικών μπορούσε από μόνο του να αλλάξει τον κόσμο.
The European: Και η λογοτεχνία προέβαλε ως διέξοδος;

Χαρντ: Την συγκεκριμένη περίοδο, τα τμήματα Λογοτεχνίας στις Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούσαν ένα μέρος εντός του πανεπιστημίου όπου καλλιεργούνταν εναλλακτικά είδη γνώσης. Το διανοητικό κλίμα ήταν πολύ διαφορετικό σε σχέση με την αναλυτική σκέψη που κυριαρχούσε στα τμήματα Φιλοσοφίας και την θεωρία της ορθολογικής επιλογής που επικρατούσε στα τμήματα Πολιτικής Επιστήμης. Τα τμήματα Λογοτεχνίας προσέφεραν διεπιστημονικό χώρο και μια λεωφόρο για την εναλλακτική σκέψη. Αυτό μου φαινόταν ως ένας χώρος πρόσφορος για πολιτική.
The European: Τι εννοείς όταν λες «εναλλακτική γνώση»;

Χαρντ: Ενδιαφερόμουν για την φιλοσοφία του Ζιλ Ντελέζ, αλλά τα τμήματα Φιλοσοφίας στις Ηνωμένες Πολιτείες έδειχναν πολύ μικρό ενδιαφέρον για το έργο του. Η αναλυτική παράδοση παραχωρεί ελάχιστο χώρο για την ηπειρωτική φιλοσοφία, καθώς ασχολείται κυρίως με τις ρίζες αυτής και όχι με τις πρόσφατες εξελίξεις. Έψαχνα στην πραγματικότητα για μια διεπιστημονική στέγη.

The European: Θεωρείτε πως η αδυναμία προσαρμογής στις σύγχρονες συνθήκες συνιστά ατομικό ζήτημα ή αποτελεί ένα συστημικό πρόβλημα της εκπαίδευσης;

Χαρντ: Υπάρχουν τρόποι με τους οποίους το πανεπιστήμιο αναστέλλει παρά καθιστά δυνατές συγκεκριμένες μορφές διερεύνησης. Σου ανέφερα μια ιστορία προσωπικής αποτυχίας, αλλά ορισμένες από τις εμπειρίες μου είναι πολύ συνηθισμένες. Αναζητούσα όλους αυτούς τους τρόπους που ήλπιζα πως θα μου επέτρεπαν να πολιτικοποιηθώ. Ωστόσο, κανένας από αυτούς δεν μου φαινόταν αποτελεσματικός. Στη συνέχεια αναζήτησα κάτι τέτοιο υπό μια διαφορετική οπτική και συνειδητοποίησα πόσα πολλά κέρδισα από κάθε προσπάθεια.

The European: Μίλησα πρόσφατα με τον οικονομολόγο Χέρμαν Ντάλι. Μου ανέφερε το εξής: Στο πανεπιστήμιο, οι φυσικές επιστήμες δημιουργούν ντετερμινιστές και οι κοινωνικές επιστήμες μηδενιστές. Αλλά για να ασχοληθούμε με την πολιτική είναι αναγκαίο να μην είμαστε ντετερμινιστές ούτε μηδενιστές.
Χαρντ: Αυτό είναι αρκετά έξυπνο. Συμφωνώ απόλυτα με τον ισχυρισμό του πως είναι αναγκαίο για την πολιτική σκέψη κάποιος να μην είναι ούτε ντετερμινιστής ούτε μηδενιστής, αλλά έχω μια πιο σύνθετη ερμηνεία του πανεπιστημιακού συστήματος, όπως κι αυτός, φαντάζομαι.
The European: Πως σχετίζεται το διανοητικό σας έργο με τον ακτιβισμό;

Χαρντ: Η παραδοσιακή διάκριση έγκειται μεταξύ θεωρίας και πρακτικής. Θεωρώ πως αυτό συνιστά μια παρερμηνεία, ως εάν η θεωρία να δημιουργείται αποκλειστικά στα πανεπιστήμια και η πρακτική αποκλειστικά στο δρόμο! Πιστεύω πως ένα μεγάλο τμήμα της θεωρητικοποίησης δημιουργείται εντός των πολιτικών πρακτικών των κινημάτων. Σε αυτό ακριβώς το σημείο είναι που εντοπίζω το πλεονέκτημα για το πανεπιστήμιο: Όταν αφήνουμε περιθώρια συνεργασίας με αυτές τις εξωτερικές συνιστώσες, μας δίνεται η δυνατότητα να μαθαίνουμε και να σκεφτόμαστε καλύτερα. Επιτρέψτε μου να σας δώσω ένα παράδειγμα: Όταν ο Αντόνιο Νέγκρι κι εγώ δημοσιεύσαμε το βιβλίο μας για την αυτοκρατορία, συνειδητοποίησα πως πολλές από τις κεντρικές μας ιδέες είχαν ήδη αρθρωθεί εντός των κοινωνικών κινημάτων. Αυτές οι προγενέστερες σκέψεις μας στην πραγματικότητα γεφύρωναν ένα χάσμα και μας έδωσαν την δυνατότητα να σκεφτούμε ορισμένα ζητήματα με πιο συγκεκριμένους όρους. Πάρτε για παράδειγμα την έννοια της αυτοκρατορίας ως μιας παγκόσμιας τάξης που περιλαμβάνει όσο και υπερβαίνει τη κατηγορία του έθνους-κράτους, συμπεριλαμβάνοντας πολυεθνικές επιχειρήσεις και παγκόσμιους οργανισμούς: Τα κοινωνικά κινήματα προσπαθούσαν ήδη να ανακαλύψουν αυτή τη νέα παγκόσμια εξουσιαστική δομή: το αποκορύφωμα κάθε διαμαρτυρίας φώτιζε ένα από τα σημεία καμπής εντός του δικτύου της αυτοκρατορίας. Εάν σκεφτείτε πως ο κόσμος ελέγχεται από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, θα έπρεπε να πηγαίνετε και να διαδηλώνετε κάθε εβδομάδα στο Λευκό Οίκο. Τα κινήματα για μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση πειραματίζονταν με νέες ερμηνείες της αναδυόμενης παγκόσμιας τάξης. Τη μια εβδομάδα ήταν ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, την άλλη εβδομάδα η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, στη συνέχεια οι G8. Θεωρητικοποιούσαν συλλογικά αυτό που εμείς ονομάσαμε αυτοκρατορία.

The European: Πολλά έχουν γραφτεί για τον υποτιθέμενο «εκδημοκρατισμό της γνώσης». Θεωρείτε πως η τεχνολογική αλλαγή έχει ενισχύσει την κριτική σκέψη έξω από το πανεπιστήμιο;

Χαρντ: Αυτή τη χρονιά, πολλοί άνθρωποι ισχυρίστηκαν πως το Τουίτερ και το Φέισμπουκ δημιούργησαν κινήματα όπως αυτό στην Αίγυπτο ή την Τυνησία. Έχω πολλές αμφιβολίες για το συγκεκριμένο σκεπτικό. Αντ’ αυτού θα ισχυριζόμουν το εξής: Αυτό το οποίο κατέστησε το Τουίτερ και το Φέϊσμπουκ τόσο αναγκαία είναι το ότι παρέχουν παρόμοια δομή με τα κινήματα. Προκύπτει μια αντιστοιχία μεταξύ της οριζόντιας, αποκεντρωμένης φύσης των κινημάτων και της φύσης των εργαλείων του δικτύου που χρησιμοποιούν. Ταίριαζαν απολύτως. Ο παραδοσιακός τρόπος επικοινωνίας του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης δεν θα μπορούσε να φανεί λειτουργικός.

The European: Φαίνεται να υπάρχει μια λεπτή γραμμή μεταξύ του να ασκεί κάποιος κριτική στη παγκοσμιοποίηση και να είναι θιασώτης της. Μπορεί η αριστερά σήμερα να ανταπεξέλθει στο κόστος του να είναι ενάντια στη παγκοσμιοποίηση ή την ΕΕ;

Χαρντ: Ένα πολύ μικρό τμήμα των κοινωνικών κινημάτων της δεκαετίας του 1990 υποστήριξε τον τοπικισμό ή την ανασυγκρότηση των εθνικών συνόρων. Συνεπώς, το καταλληλότερο όνομα για αυτά ήταν κινήματα για μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση αντί κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση. Εισηγούνταν ένα διαφορετικό πλαίσιο για την παγκοσμιοποίηση. Μια από τις παιδαγωγικές τους συμβολές ήταν η αναγνώριση των παγκόσμιων εξουσιαστικών δομών πέραν του έθνους-κράτους. Οι αντιπάλοι τους ήταν ευέλικτοι, έτσι όφείλαν και αυτά με τη σειρά τους να είναι νομαδικά. Κατά αυτόν τον τρόπο τα ίδια τα κινήματα ήταν απίστευτα παγκοσμιοποιητικά. Αντίθετα, τα κινήματα διαμαρτυρίας του 2011 ήταν βαθιά εδρασμένα στις τοπικές και εθνικές πραγματικότητες. Αντί να μετακινούνται από σύνοδο σε σύνοδο, οι άνθρωποι παρέμειναν εντός των εθνικών συνόρων τους.

The European: Ας επιχειρήσουμε να τοποθετήσουμε το 2011 εντός ενός ευρύτερου συγκειμένου. Αποτελεί μια στιγμή που μπορεί να ενταχθεί στην κλασική μαρξιστική -και εν πολλοίς, χιλιαστική- παράδοση κατά την οποία το καπιταλιστικό σύστημα κάποια στιγμή θα εκραγεί και θα καταρρεύσει; Ή αποτελεί ένα απροσδόκητο γεγονός της ιστορίας;

Χαρντ: Αποτελεί ένα απροσδόκητο γεγονός. Όλα τα γεγονότα έχουν προέλθει «απ’ έξω», υπό την έννοια πως δεν μπορούν να προβλεφθούν. Αλλά παρά το ότι τα πολιτικά γεγονότα έρχονται «απ’ έξω», δεν μπορούν να θεωρηθούν τυχαία. Οι κινηματικές διαδικασίες των τελευταίων δύο δεκαετιών κατέστησαν εφικτές τις εξελίξεις της προηγούμενης χρονιάς.
The European: Τι ακολουθεί; Τι θα συμβεί εάν η Αίγυπτος περιέλθει σε αδιέξοδο ή όταν οι καταλήψεις διαλυθούν;

Χαρντ: Δεν είμαι πολύ καλός στις προβλέψεις και είναι μάλλον άκομψο να προβαίνουμε σε τέτοιες. Αλλά δες τον κύκλο των αγώνων που έχουν ήδη συμβεί την τελευταία δεκαετία. Σκέψου τον σαν μια σκυταλοδρομία στην οποία οι δρομείς δίδουν την σκυτάλη ο ένας στο άλλο: από την Τυνησία στην Αίγυπτο και σε άλλες χώρες της βόρειας Αφρικής και στη Μέση Ανατολή• στη συνέχεια στην Ελλάδα και την Ισπανία• έπειτα στο Occupy Wall Street και σε άλλα κινήματα καταλήψεων στις Ηνωμένες Πολιτείες μαζί με την κατάληψη του Αγίου Παύλου στο Λονδίνο. Κάθε φορά που μεταβιβάζεται η σκυτάλη το νέο κίνημα εμπνέεται από το τελευταίο και επίσης καινοτομεί. Τι να περιμένουμε τώρα; Πως κάποιο άλλο θα πάρει τη σκυτάλη και θα καινοτομήσει εκ νέου.
rednotebook