Δυνατότητες και δυσκολίες του συνεταιριστικού τρόπου παραγωγής

Του Δημήτρη Παπανικολόπουλου

Η επικαιρότητα των συνεταιρισμών

Στο άρθρο του «Από την κρίση του νεοφιλελευθερισμού σε μια νέα οικονομία των αναγκών και των συλλογικών αγαθών», ο Γ. Δραγασάκης πολύ σωστά σημείωνε ότι «πρώτος στόχος πρέπει […] να είναι η ανάκτηση μιας δημόσιας σφαίρας συλλογικών αγαθών, η στήριξη και η ανάπτυξη αυτής της σφαίρας και η χρησιμοποίησή της ως ένα βασικό υπόβαθρο για την ανασυγκρότηση ολόκληρης της οικονομίας και της κοινωνίας». «Πρέπει να ξανασκεφτούμε τη στρατηγική για το σοσιαλισμό». Αναρωτιέται ωστόσο τα εξής: «Βλέπουμε τη στρατηγική για το σοσιαλισμό μέσω ενός κρατικού καπιταλισμού ο οποίος, βαθμιαία διευρυνόμενος, ‘θα μας πάει’ στο σοσιαλισμό; Κάποια συστήματα κατέρρευσαν όχι από την έλλειψη κράτους, αλλά από την υπερτροφία του κράτους. […]Ασφαλώς», συνεχίζει, «ο ρόλος του κράτους ήταν και αναγνωρίζεται εκ νέου ως κεντρικός. Όμως, το κράτος και η κρατικοποίηση υπό συνθήκες καπιταλισμού δεν είναι ουδέτερη». Γι αυτό το λόγο, μας προτείνει «να σκεφτούμε ποιοι φορείς θα παράγουν αυτά τα δημόσια αγαθά», καθώς «δεν είναι μόνο το κράτος που μπορεί». Συγκεκριμένα, μας προτείνει «να ξανανοίξουμε το κεφάλαιο των συνεταιρισμών με νέους όρους».

Πρόκειται αναμφίβολα για μια πρώτης τάξεως ιδέα σε μια εποχή θριάμβου της αγοράς και συρρίκνωσης του κράτους, σε μια εποχή δηλαδή που οι επιχειρηματίες μας εκβιάζουν συνεχώς, εκμεταλλευόμενοι την έλλειψη εναλλακτικού μοντέλου οργάνωσης της οικονομίας, και η σοσιαλδημοκρατία προσπαθεί να βγει απ’ την κρίση της κρύβοντας τα βιβλία του Χάγιεκ και ξεσκονίζοντας αυτά του Κέυνς.
Όμως τι στ’ αλήθεια θα μπορούσαν να μας προσφέρουν οι συνεταιρισμοί στην προσπάθεια οικοδόμησης μιας οικονομίας των αναγκών και των συλλογικών αγαθών, μιας σοσιαλιστικής οικονομίας; Οι συνεταιρισμοί, εκτός από το να απορροφήσουν μεγάλο μέρος της διογκωνόμενης ανεργίας και να σώσουν τους εργαζομένους από την εξαθλίωση, μπορούν να αποδείξουν ότι οι εργαζόμενοι «μπορούν χωρίς αφεντικό».
Συνεταιρισμοί, αγορά, κράτος, οικογένεια

Η ένταξη ωστόσο των συνεταιρισμών σε σοσιαλιστική προοπτική ή, πράγμα που είναι το ίδιο, η αποφυγή εκφυλισμού τους, δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Οι λόγοι αυτής της δυσκολίας εντοπίζονται, όπως έχει δείξει ο Κυριάκος Χαραλάμπους στις σχέσεις των συνεταιρισμών με την αγορά, το κράτος και την οικογένεια.

Όσον αφορά στις σχέσεις τους με την αγορά, παρόλα τα σοσιαλιστικά στοιχεία που υπάρχουν στο εσωτερικό τους λόγω της απουσίας εκμεταλλευτικών σχέσεων χάρη στη συνύπαρξη στο ίδιο πρόσωπο του εργαζόμενου και του ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής, οι συνεταιρισμοί, που λειτουργούν στα πλαίσια της αγοράς, παράγουν ανταλλακτικές αξίες και κέρδη μέσα από την απόσπαση τμήματος του πλεονάσματος που παρήχθη από άλλους συνεταιρισμούς ή επιχειρήσεις. Επίσης, έχουν υιοθετήσει στην πλειονότητά τους τον τρόπο οργάνωσης της εργασίας που ισχύει στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις (βάθεμα της κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας μέσω της εξειδίκευσης, ιεραρχία μισθών, διαίρεση χειρονακτικής και πνευματικής εργασίας ή μεταξύ εκείνων που αποφασίζουν και εκείνων που εκτελούν).

Όσον αφορά τώρα στις σχέσεις τους με την οικογένεια, ο Κ. Χ. έχει προβεί σε μια καίρια παρατήρηση: οι αρχηγοί των οικογενειών και ιδρυτές των συνεταιρισμών έτειναν, μέσα από τη φυσικοποίηση της οικογένειας, να αναιρέσουν την προοπτική του αυτοδιαχειριζόμενου σοσιαλισμού. Συγκεκριμένα, η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής εκ μέρους των μελών των (αγροτικών και βιοτεχνικών κυρίως) συνεταιρισμών ερχόταν σε αντίθεση με τη συλλογική ιδιοκτησία. «Γράφουμε για αντίθεση όταν αναφερόμαστε στη σοσιαλιστική προοπτική των συνεταιρισμών, οι τελευταίοι όμως ενδέχεται να είναι συμπληρωματικοί/βοηθητικοί της ατομικής ιδιοκτησίας των αγροτών και βιοτεχνών. Εξάλλου, η μέχρι τώρα ιστορία των συνεταιρισμών έδειξε ότι επικράτησε η τάση της συμπληρωματικότητάς τους». Το μικροαστικό πνεύμα στο εσωτερικό των συνεταιρισμών προδίδει και η προσδοκία των συνεταιριστών για βραχυχρόνια οφέλη, ει δυνατόν εφάμιλλα με των επιχειρήσεων σε άλλους τομείς της οικονομίας, και η άρνησή τους να κάνουν θυσίες προς όφελος της ανάπτυξης του συνεργατισμού.

Όσον αφορά δε στις σχέσεις των συνεταιρισμών με το κράτος, δύο παρατηρήσεις του συγγραφέα αξίζουν ιδιαίτερης μνείας: Πρώτον, το κράτος σε πολλές περιπτώσεις, όπως στην Ελλάδα και στη Γαλλία, συνέβαλε στην ανάδυση των συνεταιρισμών, ωστόσο η παρέμβασή του εντάσσονταν στην προσπάθειά του να προωθήσει ένα κορπορατιστικό μοντέλο οργάνωσης της οικονομίας και της κοινωνίας και όχι ένα αυτοδιαχειριστικό. Δεύτερον, ο προσανατολισμός των συνεταιριστών προς τη συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, στα πλαίσια των συνεταιρισμών, ερχόταν σε αντίθεση με την ταυτόχρονη συμμετοχή τους στην επέκταση του κράτους, μέσα από τη διεκδίκηση να αναλαμβάνει το τελευταίο όλο και περισσότερες λειτουργίες (βλ. ανάπτυξη κοινωνικού κράτους και δημόσιες επιχειρήσεις κοινής οφελείας). Το κράτος, όμως, «μέσα από την οικονομική και κοινωνική του πολιτική συμμετέχει στη διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου και γι αυτό η κύρια πλευρά του είναι η κεφαλαιοκρατική και όχι η ‘κοινωνική’» .

Όλες αυτές οι αντιφάσεις, όμως, αν δεν συνιστούν ήδη, σίγουρα τείνουν στην αναίρεση της σοσιαλιστικής προοπτικής των συνεταιρισμών. Γίνεται σαφές δηλαδή ότι οι συνεταιρισμοί μπορούν, αντί να οικοδομήσουν τον σοσιαλισμό σε πείσμα της αγοράς, του κράτους και της οικογένειας, να λειτουργήσουν προς όφελος αυτών των θεσμών σε πείσμα των σοσιαλιστικών σπερμάτων που φέρουν.
Οι προοπτικές στην Ελλάδα σήμερα

Τέτοιου είδους προοπτικές υπάρχουν άραγε στη σημερινή Ελλάδα; Μια περιγραφή της κατάστασης στην οποία βρίσκονται οι συνεταιρισμοί ίσως κομίζει μια πρώτη απάντηση. Πολλοί συνεταιρισμοί στην Ελλάδα σήμερα έχουν απολέσει τη σοσιαλιστική προοπτική τους. Ο σφιχτός εναγκαλισμός του κράτους έχει μετατρέψει πολλούς από αυτούς σε φορείς διεκπεραίωσης των υποθέσεων των μελών τους απέναντι το κράτος. Η πίεση της αγοράς υποχρέωσε άλλους να τεθούν ουσιαστικά εκτός λειτουργίας και άλλους να μετατραπούν σε κεφαλαιοκρατικές επιχειρήσεις. Εκείνοι δε που παραμένουν ζωντανοί λειτουργούν ως κεφαλαιοκρατικές επιχειρήσεις στις σχέσεις τους με την αγορά, ενώ οι συνεταιριστικές αρχές στις οποίες βασίζονται οι σχέσεις στο εσωτερικό τους μοιάζουν πολλές φορές ως αντίδοτο σε ματαιωμένες ατομικές και οικογενειακές στρατηγικές. Οι διαπιστώσεις αυτές μπορούν να μας προσφέρουν μερικά χρήσιμα συμπεράσματα. Πρώτον, ο προσανατολισμός των συνεταιρισμών μπορεί ν’ αποτελέσει αντικείμενο πάλης με διαφορετικά αποτελέσματα. Δεύτερον, οι αγοραίες, οι κρατικές και οι μικροαστικές, ατομικές ή οικογενειακές, πιέσεις εξακολουθούν να θέτουν τα βασικά εμπόδια τα οποία εμποδίζουν την ανάδυση και ανάπτυξη των συνεταιρισμών. Τρίτον, η ολομέτωπη επίθεση της αγοράς προκαλεί τη συρρίκνωση τόσο του κοινωνικού κράτους όσο και της οικογένειας, που ανελάμβανε σημαντικές λειτουργίες του τελευταίου. Αυτή η εξέλιξη επηρεάζει αρνητικά τη δυνατότητα εκπόνησης μικροαστικών στρατηγικών, ατομικών ή οικογενειακών, γεγονός που απελευθερώνει όλο και μεγαλύτερο αριθμό συμπατριωτών μας από την μέγγενη του μικροαστισμού και τον υποχρεώνει να αναζητήσει εργασιακή διέξοδο με άλλο τρόπο. Σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται φυσικά όλο και περισσότεροι πτυχιούχοι. Στον όλο και διευρυνόμενο χώρο λοιπόν όπου συναντιέται η μεγαλύτερη ανάγκη με τις μεγαλύτερες προσδοκίες και τις μικρότερες ιδεολογικές και ψυχολογικές αγκυλώσεις, εκεί πρέπει να ψάξουμε τους νέους συνεταιριστές.

Οι συνεταιρισμοί έχουν αποδείξει την ικανότητά τους να αναλαμβάνουν την παραγωγή, την προμήθεια, το εμπόριο, τη διανομή των αγαθών και την πίστωση, με λίγα λόγια όλες τις οικονομικές λειτουργίες. Η αναγκαιότητα οικοδόμησης τους σε περίοδο οικονομικής κρίσης και ανέχειας είναι πρόδηλη. Η συνεταιριστική ιδεολογία και πρακτική είναι κάθε άλλο παρά διαδεδομένες. Ωστόσο, έχουμε ήδη γνωρίσει τους πιονιέρους τους.
rednotebook